Srpske vlasti su već tokom 1914. godine započele regrutaciju vojno sposobnog stanovništva u oblastima tzv. Južne Srbije. Jedan odred “Vardaraca” istakao se u odbrani Smedereva, dok su dva bataljona „muhamedanaca“, uglavnom Bošnjaka iz Sandžaka, učestvovala u odsudnoj odbrani prestonice Beograda, oktobra 1915. Jednu od poslednjih barikada koje su branile centar grada kod današnjeg Narodnog muzeja držao je Šemsa Midović, pripadnik ovih jedinica.  

Kakav je bio pravni status ovih građana u okvirima pravnog i ustavnog sistema tadašnje Srbije? Da li je nivo prava i sloboda koje su uživali odgovarao dužnostima i obavezama kojima ih je država opteretila? Kako su se državne vlasti odnosile prema njima kasnije za vreme međuratne Kraljevine SHS/Jugoslavije?

Ustavno-pravni kontekst

U striktno pravnom i ustavnom kontekstu, položaj stanovnika u oblastima prisajedinjenim Srbiji u Balkanskim ratovima razlikovao se od onog koji su imali građani pretkumanovske Srbije. Tamo je najpre na snazi bilo vanredno stanje, a od novembra 1913. bio je kraljevim ukazom proklamovan poredak ograničene ustavnosti. Gotovo sve tekovine građanskih i političkih prava i sloboda koja je garantovao srpski liberalni ustav iz 1903. bile su izostavljene u tzv. Ustavu za Staru Srbiju (Srpske novine, br. 257, 23. novembar 1913). Stanovnici novih krajeva nisu imali pravo na slobodu štampe i političkih zborova; oni nisu mogli da glasaju na skupštinskim izborima, ni da budu birani za poslanike; nisu imali pravo na ustanove lokalne samouprave niti na osnovne garancije nezavisnosti sudske vlasti i pravičnosti sudskog postupka. Iako lišeni svih ovih prava i sloboda, stanovnici Stare Srbije imali su obavezu da plaćaju državi poreze, a nepunih godinu dana nakon oktroisanja ovog „ustava“ oni su bili pozvani i pod državnu zastavu kao vojni obveznici.

Situacija je bila krajnje nedolična tako da i sam regent Aleksandar u proklamaciji vojnicima iz decembra 1914. obećava da će se regulisati pitanje građanskih i političkih prava novih srpskih podanika: “Ja hoću da im dam vidan znak priznanja otadžbine. Pred ovako nesumljivim dokazom svoga velikog požtvovanja i pred tako junački prolivenom svojom krvlju za svoju Srbiju: pred takvim stvarnim dokazom vršenja svoje najteže građanske dužnosti i to sa takvim oduševljenjem, Ja objavljujem njihovo pravo na sve političke i ustavne tekovine osloboditeljke Srbije. Prva redovna narodna skupština po zaključenju mira rešiće sve potrebne mere, te da se to potpuno i u život uvede.“

Ova proklamacija je uz svoju patetiku ipak neuverljiva i u njoj ima licemerja. U prvom redu se to odnosi na stav da će tek zakonodavna vlast moći da donese odgovarajuće rešenje po ovom pitanju. Ovaj stav je u najmanju ruku pravno nekonzistetntan s obzirom da je odluku da iz Ustava za Staru Srbiju bude izuzeto oko 100 članova regularnog ustava Srbije nije donela Narodna skupština, već je tu odluku doneo kralj Petar I proklamacijom „na osnovu predloga Ministarskog saveta“. Ako je kraljevski ukaz bio dovoljan za suspenziju građanskih i političkih prava novih podanika, zašto se ta suspenzija nije mogla ukloniti ukazom regenta Aleksandra koji je u decembru 1914. vršio kraljevsku vlast? Očigledno da je u pozadini ove retorike bilo suštinsko nepoverenje prema novim podanicima i suštinska nespremnost da se izjednače u pravima sa ostalim građanima Srbije.  Za sve vreme trajanja rata i sve do jula 1919. kada je srpski ustav u punom obimu primenjen u novim oblastima (Službene novine KSHS br. 68, 15. jul 1919), građani ovih krajeva bili su građani drugog reda Kraljevine Srbije/SHS, a ova se konstatacija odnosi i na sandžačke Bošnjake koji su u oktobru 1915. branili prestonicu te iste države. 

Nešto složenije pitanje odnosi se na to da li su sandžački Bošnjaci bili (i u kojoj meri) politički i pravno diskriminisani i nakon jula 1919? Naime od tog trenutka svi građani bivše Kraljevine Srbije bili su barem formalno izjednačeni u političkim i građanskim pravima. Međutim, bošnjački autori insistiraju da se diskriminacija Muslimana nastavila i kasnije u Kraljevini SHS/Jugoslaviji kroz podsticanje njihovog iseljavanja od strane državnih vlasti, kao i putem diskriminatorskih odredbi agrarne reforme i kolonizacije i putem policijskog i vojnog nasilja u tzv. Južnoj Srbiji. U svim ovim kampanjama vlasti protiv Muslimana, odnos režima prema Bošnjacima bio je nešto snošljiviji, naročito u srpskom (srbijanskom) delu Sandžaka i u Bosni i Hercegovini. Najjači intenzitet državne represije, diskriminacije i segregacije bio je uperen protiv Albanaca i Turaka; u crnogorskom delu Sandžaka, ključni faktor u generisanju nasilja protiv Bošnjaka bile su lokalne netrpeljivosti. 

(Podsticano) iseljavanje i unutrašnja kolonizacija

Kraljevina SHS/Jugoslavija za sve vreme postojanja održavala je složen sistem etničke segregacije osoba koje su podnosile molbe za izdavanje iseljeničkih pasoša. Službena državna politika isticala je da je iseljavanje slobodno što je uostalom bilo proklamovano i Zakonom o iseljavanju iz 1921. godine. Nasuprot zvaničnoj politici, međutim, brojnim poverljivim aktima bile su propisane paralelne i (van)institucionalne procedure izdavanja pasoša. Ova nezvanična politika propisivala je jasne principe etničke segregacije između „slovenskih i neslovenskih“, „nacionalnih i anacionalnih“ elemenata. Princip iseljeničke politike bio je da se na sve načine otežava iseljavanje nacionalnog i slovenskog elementa. Za njih je bilo predviđeno nekoliko administrativnih instanci odlučivanja, a procedura je bila naročito rigorozna ukoliko su aplikanti imali nameru da se sele sa porodicama. Tada su njihove molbe razmatrane na nivou pokrajinske (kasnije oblasne vlasti) i na nivou ministarstva socijalne politike gde je o svakom pojedinačnom slučaju rešavao lično ministar socijalne politike. U slučaju nacionalnih manjina, a naročito u slučaju tzv. neslovenskog elementa odluka se donosila po kratkom postupku; iseljenički pasoši izdavani su od sreskih vlasti bez odugovlačenja i bez naknadne administrativne procedure. Posledice ove etničke segregacije vidljive su i u zvaničnoj iseljeničkoj statistici. Broj etničkih Nemaca i Mađara, koji su zajedno činili svega nekoliko procenata stanovništva zemlje, u iseljeničkim kontingentima 1924. i 1925. čini skoro polovinu svih „jugoslovenskih iseljenika“. Kada se ovome doda procenjeni broj muslimanskih iseljenika za Tursku (koji se ne nalaze u zvaničnoj statistici), manjinski kontingent narasta na skoro dve trećine svih iseljenika (Aleksandar R. Miletić. Journey under Surveillance: The Overseas Emigration Policy of the Kingdom of Serbs, Croats and Slovenes in Global Context, 1918-1928. Vienna-Berlin-Münster: Lit Verlag, 2012). 

Jedno opravdano pitanje se nameće u ovom sravnjivanju rezultata jugoslovenske iseljeničke politike. Naime, da li su pripadnici etničkih manjina koji su dobijali pasoše po skraćenom postupku bili time diskriminisani ili zapravo privilegovani u odnosu na konstitutivne jugoslovenske narode koji su takođe želeli da emigriraju? Ova tvrdnja bi bila uverljiva kada se ne bi uzimale u obzir druge okolnosti pod kojima su državne vlasti favorizovale njihovo iseljavanje. U prvom redu se to odnosi na mere agrarne reforme i kolonizacije koje su sprovođene sa nacionalnim predznakom i u najvećoj meri u korist različitih kategorija tzv. nacionalnog elementa. Kolonizacija tzv. „Južne Srbije“ podrazumevala je i kreditne linije koje je obezbeđivala državna Hipotekarna banka, a putem kojih se pomagalo otkupljivanje „turskih“ imanja. Kada se ovi elementi politike prema manjinama dovedu u vezu sa navodno liberalnom politikom izdavanja pasoša evidentno je da oni stoje u vezi i da su deo šire političke koncepcije koja je težila za etničkom homogenizacijom državne teritorije. 

Da li su Bošnjaci Sandžaka bili diskriminisani iseljeničkom politikom i merama kolonizacije Južne Srbije od strane Kraljevine SHS/Jugoslavije? Elementi diskriminacije postoje već u praksi izdavanja pasoša koje su u Sandžaku tokom 20-ih godina prošlog veka izdavali sreski načelnici po skraćenoj proceduri (Safet Bandžović, iseljavanje Bošnjaka u Tursku. Sarajevo, 2006). Dakle, iako su Bošnjaci neosporno slovenski element oni su u administrativnoj praksi  bili tretirani na način koji je u poverljivim cirkularima bio predviđen za „neslovenske“ i „anacionalne“ elemente. Drugi element diskriminacije ogledao se u etničkoj isključivosti koja je primenjivana u postupku kolonizacije Sandžaka između dva rata. Naime, svi naseljenici koji su dobili zemlju u tri sreza današnjeg srbijanskog dela Sandžaka (Deževski-Novopazarski, Štavički-Tutinski i Sjenički) za koje sam proverio podatke bili su etnički Srbi ili Crnogorci pravoslavne vere (AJ, 96-21-68). 

Ono što, međutim, treba napomenuti je da je redistribucija zemljišnog fonda putem agrarne reforme obuhvatala značajno veću površinu zemlje od one koja je bila obuhvaćena planskom kolonizacijom. Na teritoriji pomenuta tri sreza odnos je otprilike 60,545ha:1,359ha, znači približno 60:1 u korist zemljišta koje je podeljeno kao posledica ukidanja feudalizma u odnosu na ono koje su dobili srpski i crnogorski kolonisti (AJ, 96-15-58). Dakle, izvesna diskriminacija je postojala ali nije bila dominantna u strukturi zemljišnih odnosa u ova tri sreza u srbijanskom delu Sandžaka. 

Oduzimanje zemlje bošnjačkim agama i begovima svakako je uticalo na marginalizovanje njihovog društvenog uticaja u lokalnoj sredini. Međutim, reći da je ukidanje feudalnih odnosa bilo upravljeno protiv Bošnjaka, a što se može često čuti od bošnjačkih autora  bilo bi isto kao kada bi neko govorio da je ukidanje robovlasničkih odnosa u SAD bilo upravljeno protiv belaca. Ovo ne stoji pogotovo što  među kmetovima-čifčijama na feudalnim posedima u pomenuta tri sreza nalazio i značajan broj Bošnjaka (AJ, 96-2-17). Oni su, kao i etnički Srbi, obustavili plaćanje feudalnih dažbina odmah po oslobođenju ovih krajeva 1918. i oni su kao i etnički Srbi stekli posed nad zemljom koju su obrađivali. 

Dakle, ne može se reći da je agrarna reforma u međuratnom periodu bila u celini usmerena protiv bošnjačkih interesa. Ono što je, međutim, bilo nedopustivo i u čemu ima elemenata etničke diskriminacije je neopravdano odugovlačenje isplate mizerne novčane odštete koja jeagama i begovima bila dodeljena. Arhivski podaci ukazuju da su se tek tokom 1922, znači četiri godine nakon što je zemlja oduzeta, kompletirali spiskovi i kriterijumi po kojima će biti vršene isplate bivšim čitluk sahibijama.

Aleksandar R. Miletić